Op de tweede verdieping van een pand in de Haagse Passage, in zijn werkkamer, leest Berman even terug wat hij destijds schreef. “Goede argumenten lees ik hier”, glimlacht hij. “Als je zegt dat democratie geen garantie is voor vrede en voorspoed, doe je net of democratie er niet toe doet. De feiten wijzen anders uit”, zegt Berman. Zijn NIMD geniet landelijk geen grote bekendheid, maar doet in den vreemde belangrijk werk. In fragiele democratieën of landen die in een overgangsfase zitten richting democratie, ondersteunt het NIMD lokale politici en andere politieke actoren en instellingen in het verwezenlijken ervan. Tijd voor een gesprek met de directeur van NIMD over de huidige tijdsgeest waarin het lijkt alsof onze democratie zwaar onder druk staat.

“Daar waar de democratie goed geregeld is zal niet snel een burgeroorlog of conflict ontstaan”, betoogt Berman. “Onafhankelijke rechtspraak, een vrije pers, een parlement dat de regering kritisch kan volgen en gehoorde burgers zijn allemaal voorwaarden voor vrede. Dit in tegenstelling tot autocratieën, waar bij de afwezigheid van democratische middelen de corruptie ongebreideld welig tiert, het bestuur slecht is en de mensenrechten onder druk staan. Neem Hongarije, een land met een autoritaire leider. Daar hebben de Roma nauwelijks rechten. Ze zijn in sommige dorpjes net zo arm als de mensen in Mauritanië. Daar waar geen goed functionerende democratie is, liggen conflicten en geweld op de loer. Dat betekent niet dat een democratie nooit een oorlog zal beginnen, maar de kans op vrede en stabiliteit is met een democratie vele malen groter.”

Hoop en wanhoop

Is een democratie eenmaal gevestigd dan moeten politici blijven werken aan het goed functioneren ervan. Gebeurt dat niet, raken mensen teleurgesteld en kunnen ze autoritaire leiders verkiezen boven democratische. “We hebben nu programma’s lopen in 19 landen. Meestal zijn het democratieën die dertig jaar geleden nog dictaturen waren. Wat wij zien is dat niet iedereen in die landen profiteerde van de overgang. Elites streken het meeste geld op. De mensen hopen nog steeds op een functionerende democratie maar wanhopen over hun democratische leiders. Een democratie moet iedereen van dienst zijn en dat gebeurt niet altijd. Dat leidt ertoe dat in Mali, Niger en Burkina-Faso applaus klonk toen in die landen het leger een staatsgreep pleegde. De bevolking zag een kans op een andere, gunstiger koers naar een democratische staat. ‘We gaan het zelf doen’, hoor je dan.”

Berman ziet parallellen tussen Nederland en landen waar een broze democratie heerst. Hij noemt de toeslagenaffaire en het Groninger Gasschandaal als exponenten van onbehoorlijk bestuur. “Kijk maar eens wat er in Groningen gebeurde ten aanzien van de aardbevingen als gevolg van de gaswinning. Als die bevingen in Den Haag waren geweest, was er wel meteen gehandeld. Daar word ik boos om en de Groningers ook en ze hebben gelijk. Het zelfreinigende vermogen van de politiek is zò zwak. Dit voedt het wantrouwen in de politiek. Als je niet opkomt voor de burger is dat in een democratie een doodzonde.”

Wie het nieuws de afgelopen jaren volgde kan de indruk krijgen dat de democratie in Nederland van alle kanten onder druk staat. Complotdenkers, klimaatontkenners, boze fakkeldragers, anti-vaxxers, opkomst van extreem rechts-denken, de verkiezingswinst van de PVV en laatst nog zogenoemde autonomen die afstand nemen van de samenleving en de spelregels die daarbij horen. Van alles kregen we voorbij. Staat de democratie inderdaad onder druk, vragen we Berman.

Spiegel

De directeur van het NIMD denkt even na. “Je kunt wel boos worden op mensen die PVV stemden, maar kijk eens in de spiegel zou ik tegen de politiek willen zeggen. Wat hebben meerdere partijen gedaan om zo teleur te stellen? Ten aanzien van de PVV zijn er twijfels over de grondwettelijkheid. Een aantal standpunten zijn in strijd met fundamentele artikelen in de grondwet, zoals vrijheid van godsdienst en de gelijkheid van alle burgers. Als je dat als partij aantast, dan tast dat de democratie aan. Meer mensen stemden PVV, maar bedenk wel dat 76 procent dat niet deed! Het grootste deel van de stemgerechtigden staat achter onze grondwet. Ik zou zeggen: er is geen direct gevaar dat van de PVV zou uitgaan. Je kunt trouwens met heel wat PVV-stemmers prima praten over gelijke rechten.”

“De onkreukbaarheid van onze rechtstaat begint nu scheurtjes op te lopen, maar dat ligt niet zozeer aan PVV-leider Wilders of zijn kiezers. Dat ligt aan de partijen die de verantwoordelijkheid niet namen toen het moest, die niet voor de burgers stonden. In het toeslagenschandaal bijvoorbeeld legde de politiek wantrouwen op aan de uitvoeringsinstanties en dat is zo schadelijk geweest! Het leverde een diep trauma op. Hoe moeten de slachtoffers ooit nog geloven in een betrouwbare overheid? En het kan zo anders door vertrouwen te hebben in de kennis en goede wil van mensen.”

Haat op X

Maar goed, de complotdenkers en de groeiende groep zelfverklaarde autonomen dan? Vormen die groepen geen gevaar voor de democratie? “Sociale media manipuleren deze mensen”, meent Berman. “En dan zijn er nog Russische trollen. Allen proberen bij gewone mensen twijfel te zaaien over de democratie, de wetenschap, de dialoog. Een soort hybride oorlogvoering. We hadden ook de anti-vaxxers die met hun standpunten de gezondheid in gevaar brengen. Zorgelijk is het allemaal, maar dit kunnen we als democratie best hebben. Meer zorgen maak ik me over de haat op X, het voormalige Twitter (onlangs stopte KRO-NCRV per direct met X door de welig tierende haatberichten op deze internetdienst, red.). Dat is echt een verschrikking. Het tast de gelijkheid van mensen aan en uiteindelijk ook de democratie. Voor een democraat is zoiets ontoelaatbaar”, zegt Berman luid en duidelijk.

Open natie

Berman is niet bang voor rechtse partijen of voor een dictatuur. “Wel voor democraten die hun volk minachten, zoals bij het Groninger Gasschandaal gebeurde.” Dagblad Trouw waarschuwde onlangs op de voorpagina voor een in zichzelf kerend Nederland. Gaan we werkelijk die kant op? Berman denkt dat dat wel meevalt. “Iedereen steunt Oekraïne en iedereen is diep geschokt over de Hamas-aanval op Israël en de verwoestingen in Gaza. Veel mensen zijn lid van Amnesty International of Oxfam-Novib. Deze mensen staan achter het idee dat we ons niet kunnen terugtrekken achter de dijken. Ik geloof niet dat we een in zichzelf kerend land worden. We zijn altijd al een open natie geweest. Het grootste deel van de mensen wil echt niet weg van Europa en de wereld.”

Een verklaring voor het verzet door sommige groepen zou kunnen zijn dat burgers steeds individueler in het leven zijn gaan staan, terwijl de overheid dat niet is geworden en juist het algemeen belang dient. Zij kan daardoor geen maatwerk leveren, voor zover dat al mogelijk zou zijn. Hierdoor kunnen diezelfde burgers het gevoel hebben dat de overheid hen niet hoort. Het hoeft niet zo te zijn dat bepaalde groepen klaar zijn met democratie, zoals filosoof Francis Fukuyama ooit betoogde. Berman ziet wel iets in deze theorie.

Met en voor de burger

“Het succes van de democratie is dat we inderdaad individueler zijn geworden. Mensen vinden het moeilijker macht af te staan over hun leven aan de overheid. Wetten maken je leven. Dat schept kansen, maar verbiedt ook tegelijkertijd dingen. Elke vrijheid heeft grenzen, maar het moeilijker geworden macht te delegeren aan de autoriteiten. Je ziet tegenwoordig dat politici elke dag het vertrouwen van de burger moeten veroveren. Ja, dat is het succes van een eeuw democratie. Kun je niet meer terugdraaien. Maar hoe ga je als politicus hiermee om? Met korte, harde statements zoals Wilders doet, kun je de stem van een deel van het volk worden. Maar je kunt ook naar de mensen toegaan en samen met hen oplossingen zoeken, zoals gebeurde bij ‘Ruimte voor de rivier’, dat grote en succesvolle project van verbreding van rivieren. In alle regio’s waar dit speelde lukte dit ruimschoots, binnen tijd en budget!” Wat kun je doen tegen het verzet van burgers tegen de democratie? “Publieke media hebben een belangrijke taak, stem te geven. Maar vooral goed burgerschapsonderwijs op de middelbare school is essentieel”, denkt Berman, “zodat duidelijk wordt waarom democratie wezenlijk is voor een open en vreedzame samenleving.”

“Maar”, zegt Berman, “het gasschandaal en de toeslagenaffaire waren doodzondes. Op sommige punten zijn we als Nederland een voorbeeld voor andere landen, ja. Anderzijds zien we minachting voor burgers. Ga dus naar de mensen toe als overheid. Toon respect. Er is zoveel kennis en ervaring onder hen, boor dat aan.”

Wees positief!

“Ga in dialoog met de burger. Je zult het vertrouwen moeten herstellen. Dit gebeurde te weinig in het vorige regeerakkoord. Als politicus moet je open zijn over je doelen en ook zeggen dat je niet alles kunt oplossen. Leg uit waarom het een ‘nee’ is. Nu is er veel onzekerheid. Het klimaat, vluchtelingen, oorlog. Dat vraagt om positieve antwoorden. Hou een positief verhaal, laat doemscenario’s achterwege. Je moet mensen het gevoel geven dat de toekomst iets goeds kan brengen. Bijvoorbeeld: je kunt zeggen dat het klimaat grote offers vraagt. Maar je kunt ook zeggen dat leven in een groene stad beter is voor iedereen. Je laat de voordelen zien.”

De boosheid en het wantrouwen van burgers begrijpt Berman wel. Net zoals het telkens achter een nieuwe politieke messias aan lopen. “Door het woningtekort is er geen betaalbare woning meer beschikbaar. Daar hebben mensen heel veel last van. Van de overheid krijgen ze het niet, want er is geen beleid geweest en het Ministerie van Volkshuisvesting bestaat niet meer. Dan komt er een partij die zegt: burger, ik geef je de macht terug. Dat klinkt erg aantrekkelijk en dan loop je al snel achter een nieuwe leider aan. Dat begrijp ik wel, er zijn fouten gemaakt. Een referendum kan het vertrouwen misschien herstellen, maar ik zie meer in politici die een andere houding aannemen naar de burger toe.”

Zorgen wereldwijd

Buiten Nederland speelt genoeg om de democratie wereldwijd in gevaar te brengen. Donald Trump kan volgend jaar wederom president zijn, Poetin blijft dood en verderf zaaien in Oekraïne en westerse inlichtingendiensten waarschuwen voor een mogelijke confrontatie tussen Rusland en de NAVO. En China doet zijn macht gelden in zijn directe omgeving, eist de Zuid-Chinese zee op. Genoeg om je zorgen over te maken komende jaren. Thijs Berman ziet deze ontwikkelingen ook.

Trump is niet van de dialoog, ziet hij. “Dus ja, hij is een gevaar voor de democratie. En in een echte democratie zou Rusland nooit Oekraïne hebben aangevallen. Vrije pers, een sterke oppositie en een functionerende rechterlijke macht hadden dit kunnen voorkomen. Poetin probeert Westerse politici mee te krijgen in zijn narratief. Dit brengt conflict dichterbij en democratie in gevaar. Dus we moeten meer in democratie investeren. Democratie is een werkwoord. Er staat veel op het spel, temeer omdat er dit jaar wereldwijd zo’n 80 belangrijke verkiezingen zijn. En dan hebben we nog de klimaatcrisis. De te nemen maatregelen zijn zo veelomvattend dat je ze niet top-down kunt opleggen. Ze gaan zoveel levens veranderen. Dus als je niet zorgt voor dialoog hierover, gaat het niet gebeuren. Gooien mensen hun kont tegen de krib. Democratie is een deel van de oplossing, want in dit proces kunnen we niet zonder. Het gaat wellicht wat langzamer, het implementeren van maatregelen, echter, zo krijg je wel aanvaarding. In een autocratie zou dit nooit lukken. Dan komen de lasten bij de armsten terecht. Dat betekent conflict, oorlog. Ik weet niet of we de komende 25 jaar wereldwijd zonder grote conflicten zullen leven. Maar als dat wel lukt, komt dat door dialoog!”

NIMD in het buitenland

Het NIMD, opgericht in 2000 door zeven Nederlandse politieke partijen, is niet actief in Nederland. In het buitenland doet ze haar belangrijke werk om fragiele democratieën te versterken. Ze is actief in Midden- en Zuid-Amerika, Nederlandse Cariben, Afrika, het Midden-Oosten en Zuidoost-Azië. De organisatie draagt op verschillende manieren bij aan democratieversterking. Berman: “De eerste is het trainen van politici en andere politieke actoren. Zo helpen we bijvoorbeeld politieke partijen met het nadenken over hun organisatiestructuur of het ontwikkelen van een manifest of hun partijprogramma. Daarnaast hebben we in veel landen democratiescholen opgezet. Hier komen de politieke partijen – of aspirant politici – bij elkaar om te leren over democratie. Wat zijn ideologieën en welke zijn er? Wat is kritisch zijn op de wetgevende macht? Hoe voer je een goed debat? Van belang is dat alle politieke partijen meedoen, ook rivaliserende facties, want we werken louter inclusief.”

Vijanden worden vrienden

Naast het trainen van politici zet het NIMD in op de dialoog. Dat is behoorlijk uitdagend. “We werken samen met politieke partijen en politici die elkaar voorheen naar het leven stonden. We brengen ze bij elkaar en leren ze een land samen te leiden en terug te keren naar ‘normaal’. Zo zijn we bezig in Ethiopië. Hier brengen we politici in dialoog met elkaar, brengen we ze in dialoog met elkaar. Wat je ziet gebeuren is dat tegenstanders na aanvankelijk wantrouwen soms zelfs vrienden worden. Dat is bijzonder om te zien. Ze gaan van confrontatie naar dialoog. Naar elkaar luisteren in plaats van elkaar de kop inslaan.”

Bij alles wat we doen staat inclusie centraal”, legt Berman uit. “De nadruk ligt op minderheden, vrouwen en andere mensen die minder makkelijk toegang hebben op de politiek, zoals jongeren en mensen met een beperking, zodat er een goede afspiegeling van een samenleving ontstaat.”        

Colombia

In het Cubaanse Havana was het NIMD betrokken bij de vredesonderhandelingen tussen de Colombiaanse staat en de rebellenbeweging FARC. “Hier hebben we FARC-leden geholpen politicus te worden”, zegt Berman. “Zodoende droegen we bij aan het vredesproces in Colombia. Nu is het daar een stuk beter dan het was. We zijn er nog steeds actief, in de stad Papayan bijvoorbeeld, waar we vorig jaar boze jongeren om de tafel zetten met het stadsbestuur. De jongeren daar hadden te kampen met werkloosheid, ongelijke kansen en armoede. Rondom deze dialoog hadden we een heel programma opgezet. De jongeren leidden we op om de politiek in te gaan. Zo zie je maar: democratie is geen ‘zes maanden-werk’. We focussen dus altijd op de lange termijn. Nu zie je dat dezelfde jongeren wat van hun stad proberen te maken en dat maakt mij trots.”     

Als de junta valt…

Myanmar is het enige land in Zuidoost-Azië waar het NIMD actief is. Het land, geregeerd door een brute militaire junta, kan de komende jaren NIMD’s hulp goed gebruiken… want de legerdictatuur staat momenteel op omvallen. Vorig jaar oktober sloegen drie bewapende etnische groepen voor het eerst in Myanmar’s geschiedenis de handen ineen en openden een offensief tegen het juntaleger in de oostelijk gelegen deelstaat Shan. In andere deelstaten en regio’s braken eveneens gevechten uit. Met resultaat. De junta verliest steeds meer terrein, townships, steden en dorpen aan de deels democratisch gezinde strijdgroepen, ondanks bruut optreden met artillerie en gevechtsvliegtuigen.

Het lijkt er nu op dat bijna alle deelstaten, waar voornamelijk etnische minderheden wonen, binnen enkele maanden deels of geheel in handen van de gewapende oppositie zijn, waarna het zelfs goed mogelijk wordt dat de junta valt.

In dat geval heeft de regering in ballingschap, de National Unity Government, alle hulp van het NIMD en andere NGO’s nodig om te democratiseren, wat in het geval van Myanmar met zijn 135 verschillende volkeren een schier onmogelijke taak lijkt. Bijna had het NIMD het land verlaten. “De ontwikkelingen zijn nu zo dat we recent besloten te blijven”, reageert Thijs Berman. “Daarnaast moedigen we vanuit Bangkok Burmezen aan om de politiek in te gaan. Maar we hopen wel dat het niet nog eens zestig jaar duurt eer democratie gevestigd is. Nu lijkt het erop dat de militaire dictatuur binnenkort voorbij is. We gaan dus door met trainingen aan Myanmarezen. Dat betekent wel dat ook hier inclusie vooropstaat. We praten met alle partijen over democratie, dus straks ook met de partij van de junta, de Union Solidarity and Development Party!”

Tekst en foto: Harry Oosterveen