Lezing Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet

Het onwaarschijnlijke levensverhaal van de Joodse familie Van Zwanenberg

De locatie van de lezing, brasserie De Windes, gevestigd in een appartementencomplex, is niet zomaar toevallig gekozen. Waar nu twee nagenoeg gloednieuwe flats staan, stond ooit de prachtige villa Belvoir, waar de Uruguayaanse gezant, een vriend van de familie Van Zwanenberg, zetelde. In deze legatie van het Zuid-Amerikaanse land zat het gezin van Saal van Zwanenberg tijdelijk ondergedoken, alvorens zij naar Engeland wist te vluchten. De sprekers van vandaag zijn Annebeth Schudel, achterkleindochter van Van Zwanenberg en haar ooms Bart Schudel en Evertjan Hannivoort.

Annebeth Schudel vindt het geven van de voordracht spannend. “Ook al ben ik als trainer en loopbaancoach gewend om voor groepen mensen te spreken.” Ze noemt de kleinschalige gesproken herdenkingen die Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet jaarlijks in de meidagen organiseert van grote importantie.  “Ik vind het belangrijk dat we blijven herdenken.” Schudel had drie jaar geleden al mee willen doen. “Hester Jansen van Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet is een vriendin van mij en deelname kwam ter sprake. Van het een kwam het ander. Corona gooide echter roet in het eten, vandaar dat we de lezing pas vandaag houden.”

Intiem

Over het waarom van meedoen is ze duidelijk. “Ik draag Open Joodse Huizen een warm hart toe. Het is een warm, intiem initiatief dat zich vooral in huiskamers afspeelt. Ik kom zelf uit Den Haag en mijn familie ook, vandaar onze deelname. Ik vertel het verhaal van Saal en zijn gezin samen met mijn ooms Bart en Evertjan. Het is fijn dat samen te doen omdat zij mijn overgrootvader nog gekend hebben en het verhaal uit de eerste hand kennen, en ik slechts uit de tweede. Ons doel is mensen bewust te maken dat we de oorlogsjaren niet mogen vergeten, dat we ervan moeten leren en dat we de relatie met het heden leggen. Want ook nu zijn er onderdrukte volkeren en vluchtelingen.”

De tien familieleden die destijds naar Engeland wisten te vluchten overleefden allen de oorlog. “Maar een ander gedeelte niet. Mijn overgrootvader zag tijdig het gevaar dat van de Duitsers uitging, maar kon niet alle acht broers en zussen overtuigen mee te gaan. Twintig van hen zijn omgekomen en vanuit de concentratiekampen kwam na de oorlog maar een persoon levend terug.” Waarom Saal van Zwanenburg zo’n vooruitziende blik had, is een mysterie, maar feit is dat die het leven van zijn gezin redde.

Windekind

De industrieel, geboren op 21 april 1889, was algemeen directeur van de N.V. Van Zwanenburg Slachterijen en Fabrieken en oprichter van Organon in Oss. In 1934 werd hij tevens regeringsadviseur voor de voedselvoorziening. Van 1932 tot 1934 woonde Saal met zijn gezin in Den Haag, schuin tegenover villa Belvoir aan de Nieuwe Parklaan. Saillant detail: het woonhuis van de familie stond direct naast het toekomstige Nazi-gruwelhuis Windekind en vormde zodoende onderdeel van het Windekind-complex, waar de bezetter oorlogsmisdaden in de kelders pleegde. Later woonde het gezin aan de Stadhouderslaan.  In het begin van de oorlog zouden Van Zwanenberg en de zijnen kort terugkeren naar de Nieuwe Parklaan, maar nu als onderduikers.

“Van 13 mei tot 16 juli, de dag van de vlucht, zaten ze veilig op de Uruguayaanse legatie”, vertelt Annebeth. “Carlos Gurmendez, de Uruguayaanse gezant, hielp onze familie de grens over door valse paspoorten te verstrekken en hen zogenaamd op te nemen in het Uruguayaanse gezantschap. Zo was Saal van Zwanenberg op papier Uruguayaans consul.” Op een tafel in de zaal van De Windes ligt een van die valse paspoorten, samen met andere documenten uit de oorlogsjaren. Voor iedere geïnteresseerde te bezichtigen.

Cocktailparty

Hoe Carlos Gurmendez en Saal elkaar kenden blijkt uit de boeiende lezing. “Saal trouwde in 1912 met Nettie van Gelder”, vertelt Bart Schudel aan het publiek. “Ze kregen twee dochters, Kittie en Irene. Kittie leerde op haar opleiding de dochter kennen van Mary Vinke die in Portugal woonde en een vriendin van de familie werd. Op vakantie in Portugal leerde het gezin Van Zwanenberg in 1936 op een cocktailparty van Mary Gurmendez kennen. De man zou later Uruguayaans gezant worden in Nederland. Een buitengewone samenloop van omstandigheden. In Den Haag verdiepte de vriendschap zich tussen Saal en Carlos, die, toeval of niet, de villa Belvoir betrok schuin tegenover het oude huis van Saal.”

“Saal was een markante man met een grote intelligentie”, vertelt Evertjan Hannivoort. “Hij had onmiddellijk overwicht op anderen en een buitengewone manier van communiceren die hem in zijn latere leven verder bracht. Op 32-jarige leeftijd was hij al algemeen directeur van Van Zwanenburg Slachterijen en Fabrieken. ‘Apa’, zoals we hem noemden, was ook een man van principes en rookte een Havana per dag.”

Levenslessen

“Hij was een vaderfiguur voor mij”, zegt Bart Schudel, “die me als 14-jarige belangrijke levenslessen gaf. In 1932 verhuisden hij en zijn vrouw van Nijmegen naar Den Haag waar ze kwamen te wonen aan de Nieuwe Parklaan op huisnummer 72/74 naast Windekind. In 1935 vonden ze een nieuw thuis aan de Stadhouderslaan 128.”

“Toen de oorlog uitbrak voorzag Saal narigheid en wilde naar Engeland vluchten omdat daar al familieleden woonden. Al in die eerste oorlogsdagen vertrokken Saal, Nettie, hun dochters Irene en Kittie en hun echtgenoten Carl F. Schudel en Henk W. Hannivoort per taxi naar IJmuiden om daar de boot te pakken naar Engeland. Dit liep spaak en gedesillusioneerd keerden ze terug naar Den Haag. Bij Carlos Gurmendez vonden ze een tijdje heimelijk onderdak. De gezant wilde de vlucht op een andere manier regelen. Op papier werd onze familie onderdeel van het Uruguayaanse gezantschap en omdat alle buitenlandse diplomaten op last van de Duitsers moesten vertrekken naar land van herkomst, kon zij mee met het diplomatieke verkeer, met valse Uruguayaanse paspoorten op zak. Zo werden ze door de Duitsers uitgezwaaid.”

Engeland

Wat volgde was een epische trip door meerdere Europese landen. Bart Schudel: “Via Duitsland, Zwitserland, Frankrijk, Spanje kwamen ze uiteindelijk terecht bij Mary Vinke in Portugal. Vanuit hier nam het hele gezin op 24 september een KLM-vliegtuig naar Bristol, Engeland. Nettie zei namelijk dat ze allemaal tegelijk zouden gaan en niet een voor een. In Engeland woonden ze eerst in Henley-on-Thames en later in Wargrave. Saal bleef gedurende die tijd zijn bedrijven leiden vanuit Engeland, sloot zich aan bij de Britse Home Guard en maakte zich sterk voor geallieerde voedseldroppingen en bombardementen op de Duitse spoorlijnen naar de concentratiekampen.”

“Het eerste mislukte, het tweede kreeg hij voor elkaar. Schoonzoon Carl werd Chief Medical Officer bij het Nederlandse 322^ste squadron, operationeel onder de vlag van de Royal Air Force. De andere schoonzoon, Henk, voegde zich bij de Nederlandse marine in Engeland als tandarts. Ze hadden geluk en probeerden overzees er het beste van te maken.”

Apeldoorn

In 1945 keerde Saal terug naar het bevrijde Zuid-Nederland om zich in Oss te vestigen. Zijn dochters Kittie en Irene streken met hun echtgenoten neer in Apeldoorn. “Naar goed Joods gebruik voegden onze opa en oma zich later bij hen in Apeldoorn, alwaar Saal op 12 maart 1974 overleed”, aldus Evertjan Hannivoort.

Annebeth Schudel: “Ik was 15 en een puber toen ik dit verhaal voor het eerst hoorde van mijn vader. Het was indrukwekkend te horen. En vandaag mocht ik het op mijn beurt doorvertellen.” Ze kijkt naar de volgepakte zaal van de brasserie. Ze ziet familie, vrienden, maar ook volslagen onbekenden zitten die speciaal voor haar en haar ooms zijn gekomen. “Ik ben blij met deze grote opkomst”, zegt ze tevreden.

Tekst en foto’s: Harry Oosterveen

Open Joodse Huizen | Huizen van Verzet is een jaarlijks terugkerend programma van sprekende herdenkingen. Vertellers, bezoekers en bewoners delen verhalen in huizen waar Joden of verzetsmensen woonden en werkten voor, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog.